Odsiecz nr 42 - O szkiełku i oku polskiego oświecenia.

Jak już się zapewne domyślacie, polskie oświecenie nieco różniło się od oświecenia zachodnioeuropejskiego. Podczas, gdy wszelki kryzys na Zachodzie powodowany był monarchią absolutną, w Polsce problemy wynikały ze zbytniej swawoli szlachty. Wartość złotej wolności i prawa liberum veto została zdegradowana poprzez nadużywanie, nieuczciwość, łapówkarstwo itd. Dążono zatem do większego scentralizowania władzy, do nadania wolności innym grupom, nie tylko szlacheckim, do wzmocnienia pozycji króla. Słowem, jednym z głównych haseł XVIII wieku w Polsce była naprawa Rzeczpospolitej.

Zanim przejdę do omówienia konkretnych zjawisk polskiego oświecenia, przypomnę, że wyróżniamy trzy fazy tej epoki:

• 1740-1764 Czasy saskie, w których powstają pierwsze programy reform. Czasy te otwiera założenie przez Stanisława Konarskiego Collegium Nobilium, siedem lat później Bracia Załuscy uruchamiają pierwszą bibliotekę. Faza ta kończy się wraz z wyborem Stanisława Augusta Poniatowskiego na króla Polski.
• 1764-1795 Czasy stanisławowskie; rozpoczyna się walka o moralną i kulturalną odnowę społeczeństwa. W 1765 roku powstaje Teatr Narodowy i Szkoła Rycerska, w 1773 roku - Komisja Edukacji Narodowej. To czas obiadów czwartkowych w Łazienkach Warszawskich, rozwija się mecenat państwa nad sztuką. Swoje obrazy tworzą: Marcello Bacciarelli, Canaletto; poezję piszą Ignacy Krasicki, Franciszek Karpiński. W latach 1788-1792 obraduje Sejm Wielki i w 1791 uchwala Konstytucję 3 maja. Rozwija się publicystyka (czasopismo "Monitor"). Fazę drugą kończy III rozbiór Polski. Ojczyzna znika z map świata na 123 lata.
• 1795-1822 Klasycyzm postanisławowski. To czas, w którym powstają instytucje mające na celu podtrzymać polską kulturę i polskiego ducha narodowego. Stąd w 1797 Józef Wybicki tworzy Pieśń Legionów (dzisiejszy Hymn narodowy). W 1800 powstaje Towarzystwo Przyjaciół Nauk, w 1807-14 wychodzi pierwszy Słownik języka polskiego Samuela Lindego, w 1817 uruchomiony zostaje Uniwersytet Warszawski. Okres ten kończy się debiutem Adama Mickiewicza, który w 1822 wydaje Ballady i romanse. Nastaje w Polsce epoka romantyzmu.

Docere et delectare (łac. uczyć i bawić)

Oświecenie jako że opierało się na optymizmie poznawczym (wiara, że człowiek jest w stanie poznać świat za pomocą rozumu i dostosować go do siebie), sile rozumu i pożytecznym i dobrym wychowaniu, w Polsce powstało wiele instytucji realizujących hasła: docere (uczyć), wychowywać, kształcić. Taka postawa łączyła się bezpośrednio z filozofią wspomnianego już Johna Locke'a, który uważał, że wychowanie powinno być oparte na podstawach użyteczności społecznej, pragmatyki, pożyteczności. Wszystko powinno być czynione pro publico bono (łac. dla dobra ogółu).

Z tego względu jak wiecie, powstały w Polsce liczne szkoły mające na celu kształcenie nowych pokoleń, które były nadzieją na dźwignięcie się Rzeczpospolitej z kryzysu. Pierwszą z nich jest wspomniane Collegium Nobilium Stanisława Konarskiego, a więc zgromadzenie szlacheckie. System nauczania w tejże szkole stał się podstawą reform systemów pijarskiego, jezuickiego i utworzenia KEN. W CN wprowadzono bowiem nowoczesne metody nauczania: metodę rozumową, nowe przedmioty: historię, nauki ścisłe, języki nowożytne. Zwracano również uwagę na poprawność polszczyzny. Za swoje zasługi Stanisław Konarski został odznaczony medalem Sapere auso.

Komisja Edukacji Narodowej pojawia się po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 roku. Stanowi ona pierwsze w Europie ministerstwo oświaty. Za jej przyczyną w kraju powstało około dwustu świeckich szkół, w których nauczano polszczyzny, literatury, języków nowożytnych i przedmiotów ścisłych.

Jeśli natomiast chodzi o wychowanie, jednym z głównych ośrodków była Szkoła Rycerska założona w Warszawie przesz samego króla. Jej komendantem został Adam Kazimierz Czartoryski. Główny nacisk kładziono na służbę ojczyźnie i postawę całkowicie patriotyczną. Świadczy o tym chociażby hymn Ignacego Krasickiego Święta miłości kochanej Ojczyzny...:

Święta miłości kochanej ojczyzny,
Czują cię tylko umysły poczciwe!
Dla ciebie zjadłe smakują trucizny,
Dla ciebie więzy, pęta nie zelżywe!
Kształcisz kalectwo przez chwalebne blizny,
Gniezdzisz w umyśle rozkoszy prawdziwe!
Byle cię można wspomódz, byle wspierać,
Nie żal żyć w nędzy, nie żal i umierać!

Dlaczego wychowanie było tak ważne? Cytując Jana Zamojskiego: "zawsze takie rzeczypospolite będą, jakie ich młodzieży chowanie". Warto sobie w tym miejscu zadać pytanie, kto jest odpowiedzialny za to, że w naszej Rzeczpospolitej współczesnej dzieje się tak źle...

Zapraszam na Salony

Walka o kulturę polską przejawiała się także na szczeblu towarzyskim. Wszyscy znają słynne obiady czwartkowe odbywające się to w Zamku, to w Łazienkach. Warto jednak dokładnie powiedzieć, czym jest ów salon. Otóż salonem nazywa się stałe zebranie towarzyskie lub literackie, które odbywa się w prywatnych pomieszczeniach. Lista gości takiego zgromadzenia jest względnie niezmienna.

To już wszystko z zakresu ogólnego rysu oświecenia w Europie i w Polsce. Spodziewajcie się jednak w najbliższych dniach omówienia stylów artystycznych i konkretnych utworów.

Do przeczytania!