Jeżeli ktoś czuje, że jego wiedza o środkach artystycznych kuleje, to zapraszam do przeczytania tej Odsieczy. Podobnie jak w wypadku omawiania liryki, tak teraz wskażę, jak dany środek działa, jaką pełni funkcję oraz zilustruję go przykładem.
Fonetyczne środki artystyczne
1. Instrumentacja głoskowa, czyli taki dobór wyrazów, których głoski nadają tekstowi wrażenie dźwięczności. Innymi słowy, to "muzyka słowa [...] zawarta w punkcie krzyżowania się słów" (T.S. Eliot). Gdy wypowiadamy na głos początek wiersza L. Staffa Deszcz jesienny, mamy wrażenie dźwiękowe (poprzez nagromadzenie głosek szumiących: sz, dz, dż; syczących: s; ciszących: ś, ć) padającego deszczu:
O szyby deszczdzwoni, deszcz dzwoni jesienny
I pluszcze jednaki, miarowy, niezmienny,
Dżdżu krople padają i tłuką w me okno…
Wiele w tym wierszu czyni także metrum dające wrażenie jednakowości, miarowości padania.
2. Eufonia, tzn. ładne brzmienie, przyjemne brzmienie. To znów takie wykorzystanie różnych głosek, by nadać utworowi przyjemne dla ucha brzmienie. Często polega na harmonijnym zestawieniu głosek (instrumentacja głoskowa) oraz na unikaniu połączeń głosek trudnych do wymówienia (np. jezioro pyzdrskie). Przeciwieństwem eufonii jest kakofonia.
Ty, co Rzym wpośród Rzyma chcąc baczyć, pielgrzymie,
A wżdy baczyć nie możesz w samym Rzyma Rzymie (M. Sęp Szarzyński, Epitafium Rzymowi)
3. Aliteracja, czyli powtórzenie jednakowych liter lub sylab w sąsiadujących ze sobą wyrazach w wersie. Pełni funkcję wierszotwórczą.
Sza, cicho szaczas na ciszę. (Budka Suflera, Cisza jak ta)
4. Onomatopeja. Tego chyba nikomu nie trzeba tłumaczyć, ale pokrótce: są to wyrazy dźwiękonaśladowcze, czyli za pomocą środków językowych (słów oraz sylab) naśladuje się dźwięki ze świata:
Patrzcie go! Nastroszył piórka!
I wydziera się jak kurka!
Dość tych arii, dość tych liryk!
Ćwir ćwir czyrik,
Czyr czyr ćwirik!" (J. Tuwim, Ptasie radio)
Fonetyczne środki artystyczne najczęściej pełnią funkcję wierszotwórczą, ponieważ organizują warstwę brzmieniową utworu. Ponadto, nadają mu ładne lub nie... brzmienie. Obecna eufonia może świadczyć o emocjach spokojnych, dobrych, o lirycznym nastroju wiersza, natomiast kakofonia o wzmożonych uczuciach negatywnych: złość, gniew, rozpacz, rozczarowanie.
Słowotwórcze środki stylistyczne
1. Neologizm, czyli nowo utworzone słowo. Artyści tworzą neologizmy poprzez użycie zasad słowotwórstwa, wykorzystanie formantów słowotwórczych (przedrostek, przyrostek, wrostek), by nazwać to, co nie posiada jeszcze swojej nazwy. Neologizmy spotykane w utworach poetyckich są zazwyczaj jedyne i niepowtarzalne i rzadko wchodzą do powszechnego użycia.
zawiośniało - latopędzi przez jesienność białośnieże
- KINEMATOGRAF KINEMATOGRAF KINEMATOGRAF... (S. Młodożeniec, XX wiek)
2. Zdrobnienie, wyraz utworzony od wyraz podstawowego przyrostkiem nadającym wrażenie maleńkości, osłabienia. Zdrobnienia są wyrazem czułości i są nacechowane pozytywnie. Czasem jednak mogą być znakiem ironii.
Powitają przyjaciele
Mnie wiosny młodej aniołka,
Przyjaźń ma blasku nie wiele
I cień lubi jak me ziołka.
3. Zgrubienie, czyli przeciwieństwo zdrobnienia. To wyraz utworzony przyrostkiem zwiększającym. Często są one nacechowane negatywnie, świadczą o szorstkości, dystansie. W poezji mają pełnią funkcję ekspresywną.
Składniowe środki stylistyczne
1. Anakolut. Tajemniczo brzmiąca nazwa kryje zniekształcenie gramatycznej budowy zdania, zaburzenie jego logiki, np. *jedząc obiad, zadzwonił telefon. Ze zdania wynika, że telefon jadł obiad i zadzwonił. A jak wiecie, zdania podrzędnie złożone, w których zdaniem podrzędnym okolicznikowym jest imiesłów przysłówkowy współczesny, muszą mieć jeden wspólny podmiot. Anakolut jednak zezwala na ten chwyt, by nadać utworowi odpowiednią ekspresję wypowiedzi lub by odzwierciedlić potoczny język bohaterów.
Koń Tadeusza w stajni czekał osiodłany /Wziął więc flintę, skoczył nań i jak opętany / Pędził ku karczmom…" (A. Mickiewicz, Pan Tadeusz)
2. Antyteza, a więc zestawienie sprzecznych poglądów, myśli, pojęć. Służy nadaniu utworowi kontrastu zmuszającego odbiorcę do refleksji.
Jest nas dwóch, chyba wystarczy
Pierwszy odnosi sukcesy, drugi wraca na tarczy
Któryś budzi się na kacu, nerwowo pali szlugi
Zdaje się, że to ten pierwszy, a może to ten drugi
[...]
Któryś prawi uprzejmośći i żyje pośród wierszy
(Chada ft. Pezet, Jest nas dwóch)
3. Apostrofa, a więc bezpośredni zwrot do osoby, pojęcia, przedmiotu, zjawiska. Rozwinięciem apostrofy jest inwokacja umieszczana na początku utworu, kierowana do muz/bóstwa z prośbą o natchnienie.
Mamo piszę do Ciebie wiersz,
Może ostatni, na pewno pierwszy.
Jest głęboka, ciemna noc,
Siedzę w łóżku a obok śpi ona. (Dżem, List do M.)Litwo! Ojczyzno moja! Ty jesteś jak zdrowie,
Ile cię trzeba cenić, ten tylko się dowie,
Kto cię stracił. (A. Mickiewicz, Pan Tadeusz)
4. Pytanie retoryczne - pytanie niewymagające odpowiedzi, ponieważ jest ona oczywista, bądź znana i odbiorcy, i nadawcy, bądź zasugerowana w tymże pytaniu. Służy nadaniu ekspresji utworowi, przyciągnięciu uwagi czytelnika, zmuszeniu go do refleksji.
Czy nie dziwi cię
mądra niedoskonałość
przypadek starannie przygotowany
czy nie zastanawia cię
serce nieustanne
samotność która o nic nie prosi i niczego nie obiecuje (ks. J. Twardowski, Ankieta)
5. Inwersja - szyk przestawny.; to przestawienie naturalnego szyku w zdaniu, by nadać stylowi pewną niezwykłość, by podkreślić znaczenie niektórych wyrazów.
I nie miłować ciężko, i miłować
Nędzna pociecha, gdy żądzą zwiedzione
Myśli cukrują nazbyt rzeczy one,
Które i mienić, i muszą się psować. (M. Sęp Szarzyński, Sonet V)
6. Elipsa - wyrzutnia, czyli wyrzucenie, opuszczenie w zdaniu jakiegoś wyrazu, najczęściej orzeczenia. Służy skróceniu wypowiedzi, której znaczenia czytelnik się domyśla.
Zanim ogłosimy akces trzeba pilnie badać kształt
architektury rytm bębnów i piszczałek
kolory oficjalne nikczemny rytuał pogrzebów (Z. Herbert, Potęga smaku)
7. Przerzutnia, czyli przerzucenie części zdania do następnego wersu. Uwaga! Przerzutnia obowiązuje tylko wtedy, gdy przerzucana część nie stanowi całości składniowej (np. jeśli przenoszony fragment jest drugą częścią zdania złożonego podrzędnie lub współrzędnie).
Pokój - szczęśliwość, ale bojowanie
Byt nasz podniebny: on srogi ciemności
Hetman i świata łakome marności
O nasze pilno czynią zepsowanie. (M. Sęp Szarzyński, Sonet IV)
8. Wykrzyknienie, to zdania wykrzyknikowe, które zastosowane w tekście utworu, napędzają go emocjonalnie. Wówczas wiersz ma bardzo silne zabarwienie emocjonalne.
Kyrie elejson!...
O Boże! Ty bądź naszą łaską i obroną!
Kyrie elejson! (J. Kasprowicz, Dies Irae)
9. Powtórzenie, dwu- lub wielokrotne głoski, wyrazu, grupy wyrazowej, zdania, wersów, zwrotek. Pełni funkcję wierszotwórczą, ozdobieniu stylu oraz podkreślającą pewne treści.
Jak obłok wiedza tajemna, jak obłok fantasmagoria,
jak obłok cudze spojrzenia, jak obłok pewność ulotna. (M. Grechuta, Świat w obłokach)
10. Paralelizm, to środek polegający na powtarzaniu elementów podobnych do siebie. Paralelizm wspomaga warstwę rytmiczną, dlatego często pojawia się w utworach lirycznych. Szczególną odmianą paralelizmu jest paralelizm składniowy. Jest on układem powtarzanych zdań o podobnej strukturze.
cierpliwość - spokój że przecież się stanie
miłość - z Niewidzialnym milcząca rozmowa
radość - Jego ręce
pokora - to On właśnie przed ludźmi się schował
śnieg - wdzięczność do końca
bo cahije groby
Krzyż - kiedy miłość idzie za daleko (ks. J. Twardowski, Cierpliwość)
11. Anafora to powtórzenie wyrazu/grupy wyrazów na początku kolejnego zdania, wersu lub strofy. Pełni funkcję wierszotwórczą.
co nam jeszcze zostało
ze sztubackiej nadziei i pieśni
z pomaturalnych czereśni
z listów pisanych do siebie
z gorączki pierwszego kochania
z kul uzbieranych w powstaniu
z przysiąg bez doświadczenia
z oczu pełnych zdziwienia
z kasztanów spadających
z obaw przed ruskim miesiącem
co nam jeszcze zostało (ks. J. Twardowski)
12. Epifora - przeciwieństwo anafory, bowiem powtórzony tekst znajduje się na końcu zdania, wersu lub strofy.
Gdy byłem dzieckiem, mówiłem jak dziecko, czułem jak dziecko, myślałem jak dziecko. (Hymn o miłości św. Pawła)
Przedstawiłam Wam dzisiaj fonetyczne, słowotwórcze i składniowe środki stylistyczne. Pozostały jeszcze leksykalne, które są na tyle liczne, że omówię je jutro. W każdym razie mam nadzieję, że artystyczny nieład stał się artystycznym porządkiem ;)
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz