Odsiecz nr 15 - Liryczny ambaras, czyli o rodzajach liryki.

Czasem zdaje mi się, że słyszę lament. To lament tych, którzy gdzieś zagubili wiedzę teoretycznoliteracką i nijak nie potrafią sobie poradzić z wierszami. Dzisiaj podrzucę Wam omówienie rodzajów liryki. W rzeczywistości odsiecz ta będzie dość krótka, ale za to postaram się dodać ciekawe przykłady i wskazać funkcje danego rodzaju liryki.

Stosunek autora do podmiotu lirycznego

...czyli gdzie kryje się autor wiersza?

1. Liryka osobista - podmiot liryczny jest ściśle związany z autorem danego utworu, przeżycia i poglądy pokrywają się przeżyciami i poglądami autora.

Mam dwadzieścia cztery lata
ocalałem
prowadzony na rzeź. (T. Różewicz, Ocalony)

2. Liryka roli - podmiot liryczny nie jest tożsamy z autorem, bowiem autor przybiera rolę jakiejś postaci historycznej lub mitologicznej i udaje jej wypowiedź.

I sam ty biały jak chusta,
Zimny, jakie zimne dłonie!
Tutaj połóż, tu na łonie,
Przyciśnij mnie, do ust usta! (A. Mickiewicz. Romantyczność)

3. Liryka maski - podmiot liryczny kryje się za maską postaci, zwierzęcia, rośliny; nie jest on tożsamy z autorem, ale wyrażone myśli można przypisać autorowi.

mój boże
żeby ona była trochę młodsza
trochę ładniejsza

szła z duchem czasu
kołysała się w biodrach
w takt modnej muzyki (Z. Herbert, Pan Cogito o cnocie; Z.H. przywdziewa maskę Pana Cogito)

Stopień wyeksponowania podmiotu

...czyli jak bardzo widoczny jest ten, który mówi?

1. Liryka bezpośrednia - zawsze towarzyszy jej 1. os. lp oraz zaimek osobowy "ja"; podmiot liryczny bezpośrednio wyraża swoje myśli i uczucia.

Wczoraj dziwny sen mi się przyśnił,
że tak naprawdę zamach przeżył Biggie a nie 50.
Otworzyłem oczy jakbym był kim innym,
pilot uświadomił mi, że jednak świat jest identyczny.
Polityka, miłość, śmierć, terroryści
wyłączyłem, rewolucji znów nie było w telewizji.
(O.S.T.R., Rap na osiedlu)

 2. Liryka pośrednia - w przeciwieństwie do liryki bezpośredniej podmiot liryczny nie pojawia się wprost, ukrywa się za światem przedstawionym, opisem, refleksją. Rozróżniamy dwa typy liryki pośredniej:

a) liryka opisowa, w której podmiot liryczny chowa się za opisem krajobrazu, przedmiotu, przyrody:

W seledyn stroją się niebiosy,
Wilgotna biel wieczornej rosy
Błyszczy na kwieciu dzikiej róży. (J. Kasprowicz, Krzak dzikiej róży w ciemnych smreczynach)

b) liryka sytuacyjna, w której podmiot opowiada o jakimś wydarzeniu, sytuacji, ale sam w nich nie uczestniczy:

Poeta w czasie pisania
jest bezbronny
łatwo go wtedy zaskoczyć
ośmieszyć przestraszyć (T. Różewicz, Poeta w czasie pisania)

2. Liryka zwrotu do adresata - podmiot liryczny zwraca się do kogoś, towarzyszy jej zatem zawsze tryb rozkazujący 2. os. lp lub lm, a także zaimki osobowe "ty"/"wy"; ze względu na intencję wyróżniamy:

a) liryka wyznania do "ty", gdzie po prostu podmiot liryczny opowiada komuś o swoich przemyśleniach:

Posłuchajcie, bracia miła1,
Kcęć wam skorżyć krwawą głowę2;
Usłyszycie moj zamętek,
Jen mi się zstał w Wielki Piątek3. (Lament świętokrzyski)

b) liryka inwokacyjna (apelu), gdzie podmiot liryczny manifestuje coś bądź apeluje do grupy, pojedynczej osoby, abstrakcyjnego pojęcia:

Chodź, człowieku, coś ci powiem
Chodźcie wszystkie stany
Kolorowi, biali, czarni
Chodźcie, zwłaszcza wy, ludkowie
Przez na oścież bramy

Dla wszystkich starczy miejsca 
Pod wielkim dachem nieba (E. Stachura, Missa Pagana)

Rodzaj podmiotu lirycznego

1. Liryka podmiotu indywidualnego - podmiotem lirycznym jest jedna postać (1. os. lp):

To mój rap, to moja rzeczywistość
To mój rap, to moja rzeczywistość (Peja, Mój rap moja rzeczywistość)

2. Liryka podmiotu zbiorowego - podmiotem jest grupa ludzi (1. os. lm):

Jeszcze zdążymy w dżungli ludzkości siebie odnaleźć,
Tęskność zawrotna przybliża nas.
Zbiegną się wreszcie tory sieroce naszych dwu planet,
Cudnie spokrewnią się ciała nam (E. Stachura, Jest już za późno...)

Oczywiście lirykę można jeszcze dzielić ze względu na temat, ale myślę, że każdy z Was jest stanie ze spokojem określić temat utworu, który macie przed sobą. Pojawia się jeszcze pytanie, jakie funkcje pełni dany rodzaj liryki. Generalnie można uznać, że funkcję artystyczną (poetycką), ponadto jednak można wymienić funkcję ekspresywną, a więc służącą wyrażeniu siebie oraz funkcję impresywną, służącą wpłynięciu na adresata.

Mam nadzieję, że liryczny ambaras stanie się od tej chwili przyjemnością. Ale nie martwcie się, inne ambarasy (dramatyczne i epickie) też dążę przypomnieć ;-)